Η Παναγία η Εκατονταπυλιανή ή Καταπολιανή είναι ένα από τα γνωστότερα ορθόδοξα προσκυνήματα στο Αιγαίο. Πρόκειται για ένα από τα σπουδαιότερα καλοδιατηρημένα παλαιοχριστιανικά μνημεία όχι μόνο των Κυκλάδων αλλά όλης της Ελλάδας.
Σύμφωνα με την παράδοση το αρχικό κτίσμα του ναού αυτού ήταν έργο του Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Μέγα και Αγίου Κωνσταντίνου προς εκπλήρωση επιθυμίας της μητέρας του, της Αγίας Ελένης. Και οι δύο ονομασίες του ναού Εκατονταπυλιανή και Καταπολιανή φέρονται σε παράλληλη χρήση από τα μέσα του 16ου αιώνα, η επίσημη όμως ονομασία είναι Εκατονταπυλιανή, όπου σύμφωνα με την παράδοση 99 πύλες (πόρτες) είναι φανερές ενώ η 100η θα φανερωθεί με το άνοιγμα αντίστοιχης μυστικής πόρτας που βρίσκεται στην Αγιά Σοφιά.
Το παλαιοχριστιανικό κτιριακό σύμπλεγμα της Καταπολιανής αποτελείται από την κεντρική μεγάλη σταυρική τρουλαία βασιλική που είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, το σύγχρονό της παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου στα βορειοανατολικά και το μεταγενέστερο Βαπτιστήριο στα νότια. Οι αναστηλωτικές και ανασκαφικές εργασίες που πραγματοποιήθηκαν στην Καταπολιανή από τον Α. Ορλάνδο (1959-1964) αποκατέστησαν την αρχική μορφή του συγκροτήματος και αποκάλυψαν το δυτικό αίθριο. Η μεγάλη σταυρική βασιλική, χρονολογείται στην εποχή του Ιουστινιανού, γύρω στα μέσα του 6ου αι. Είχε κτιστεί πάνω σε πρωιμότερη τρίκλιτη βασιλική, που πατά στο ψηφιδωτό δάπεδο κοσμικού κτηρίου, ίσως γυμνασίου, των αρχών του 4ου αι.
Η παράδοση αποδίδει την ανέγερση του ναού της Θεοτόκου σε αυτοκρατορική χορηγία και η ποιότητα του διακόσμου και η κατασκευή του, συνηγορούν στην άποψη αυτή. Στο συγκρότημα σώζονται μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη και σπαράγματα τοιχογραφιών. Το σύμπλεγμα της Καταπολιανής πλαισιώνεται από μικρά παρεκκλήσια και συγκρότημα διώροφων κελλιών και υψηλού περιβόλου, που οι οικοδομικές τους φάσεις χρονολογούνται στο 17ο και 18ο αι.
Στους χώρους και στα κελλιά της Εκατονταπυλιανής διαφυλάσσονται σήμερα δύο ενδιαφέρουσες συλλογές. Παλαιοχριστιανικά γλυπτά και επιγραφές από το σύνολο των βασιλικών της Πάρου αποτελούν σημαντική συλλογή του είδους τους στις Κυκλάδες.
